I A MI yng nghwmni dwsmel awelon Yn rhodio ogylch bro Ceredigion, Deriais wrth Ystrad dirion,-lle yr oedd Ysbryd oesoedd annisbur a dwysion.           Yno bu cwrdd wyneb certh           Adfail hen neuadd brydferth           Ac oed rhyw dywell bell bau           Yn ymyrraeth â'i muriau. Yn nydd ei llachar gynnar ogoniant, Hi fu'n gynefin â gwae a nwyfiant; Ei ffenestri, mal lliant - aml-liwiog, O hud eurog a cherfiadau ariant;           A thrwsiwyd prydferth ddrysi          Lliwoedd haf i'w chelloedd hi;          Cans gwedd fflwch ei harddwch oedd          Yn sisial dyfais oesoedd. Eurwawd organau y Brodyr Gwynion Ohoni dorrai trwy'r Ystrad dirion, A sw^n lleddf y clych meddfon - oedd yno Fel su wylo ar felys awelon,          Ac o'i chôr a'i hallor hi          Deuai hirion baderi,          A swynol ysgawn seiniau          Ave hen trwy'i chain fwâu. Rhai dewr a hoffus ar grwydr o draffell A gyrchai yngo i gôr a changell; A doi'r beirdd o'u hendre bell - dan ei nen, Wroniaid awen bryd heldrin dywell;          Ar ei phwys y gorffwysynt,          Awenwyr ac arwyr gynt,-          Diasgloff gewri disglair          Caeth i swyn y Forwyn Fair. O'i fyd di-wên doi aml unben tanbaid Yno i degwch ei swyn bendigaid; Ac yno deuai'r gweiniaid - o'u pell bau I roi eu horiau i'r Wyry euraid.          Er trymder yr amseroedd          Ei byd syml darbodus oedd          I'r clwyfus yn elusen          A gwin i wy^r egwan hen. Ac yno cedwid pob dysg odidog A "rhuddem roddion" henfeirdd mawreddog; Canys cai'r wlad ddrycinog - ynddi hi Lên a dyri yn ei dydd blinderog.          Synod wen! rhoes, yn ei dydd,          Hafan i ddysg a chrefydd,          Pan oedd rhyfel a'i helynt          Yn gwasgu ar Gymru gynt. Y saint o'i mynwes wylies dreialon A chur ein disegur dywysogion; Erys ei Brut yr awron - fel crïau Anniddig oriau a thrinoedd geirwon;          Ei mynwes gadwes ar go          Enwau dewrion diwyro,          A'n cenedl glyw sw^n cyni          Ei hen dras o'i chalendr hi. Pand du fu dod o'r gelyn i rodio Trwy oed a hinon yr Ystrad honno, A gwelw adwyth i gludo - niwl di-hedd Ar ei adanedd anhyfryd yno?          Anhunedd ar ei hedd hi          Dorres fel du bryderi;          A chariai pob rhoch irad          O'r ffriddoedd sw^n cymloedd cad. Yno un hwyr 'roedd y deml yn eirias, A'i meini henoed yn fflamio'n wynias; Du y gofid a gafas - gan greulon Gadau gelynion ac oed galanas.          Yn nhawch hwyr ei myneich hi          Wylai oed eu caledi,          Heb allor na chôr na chân,-          Oered a gloewod arian. Oriog helynt o alar ac wylo, Yw trawd hanes trwy yr Ystrad honno, Cans y gelyn ers cyn co' - megis bâr Rhyw gyhwrdd anwar a gerddai yno.          Iddo ef y neuadd oedd           Yn dy^ gloddest a gwleddoedd;          A charnau 'i feirch chwerwon fu          Hyd laswyr huodl Iesu. 'Rôl llid a gofid fal chwyth gaeafau, Tawodd y drin fin ei Sagrafennau; Weithiau mae 'i hadfail hithau - 'n ddolurus Gw^yn ar wefus holl wynt y canrifau;           A thrig gwyll wrth ddorau cau          Y byd oedd i'r abadau;          Yntau dlws guwd o fwsog          Melfed lle bu Cred y Grog. II Yng ngwyll oedais rhwng lledwyr Dderi hen, a hedd yr hwyr Hyd ddolydd mal oed ddiloes Y byd aeth o wybod oes. Yr owmal goed ymgrymynt Ym mhryderi gweddi'r gwynt; A'r lloer fel tröell arian Ucho ar bwys breichiau'r ban. Doi isod nodau dwysion Hen Garon deg arian dôn, Maltae abad ym mhader Yn llewych sant lluwch o sêr. Gwelwn o'r parth darth yn don Liw owmal ar Bumlumon; A'i ridens cêl a chwelynt Ar y gaer fel mynnai'r gwynt. A thlysed gweled wedyn Yn lleuer sant y lloer syn Fryniau cain ar gywrain gyrch Yng ngwynt yr eang entyrch; A rhwng eu prydferth rengoedd Erwau dwfn yr Ystrad oedd, A llewych hir a mirain Y lwys loer ar y las lain Lle mae hi, fwyn Deifi deg, O ryd i ryd yn rhedeg; Yn y fro cofiai'r awen Swyn actau sanct oesau hen, Mal a w^yr yn hwyr ei oes Ddewiniaeth gwawrddydd einioes; Yna rhyngof a'r nennawr Gwelwn dremyn murddyn mawr; Yn y dud mor fud efô A duw hen wedi huno Mewn trymllyd adfyd ar ôl Hen, hen feirwon anfarwol. Yr adail lliw marwydos Oedd yn un â'r bruddaidd nos; Ei llaswyr oedd yr hwyrwynt A'i gweddi oedd gweddi'r gwynt; A lleisiau o bell oesoedd, Fel atgof uwch angof, oedd Yn fy enaid fy hunan, Ac yn y gwynt ganai gân. Tybiwn atsain o'r main mud Rhyw bellter arab alltud, Fal swyn ymeifl a synnwyr O wylio hud gorwel hwyr; Cans anneallt frud alltud Oedd o fewn y neuadd fud. Ac yno, fel bu ganwaith, Rhoddwyd i mi freuddwyd maith, A dyfod hyd i fyd oedd Is y gw^ys yng nghwsg oesoedd, A chanfod iddo'n rhodio W^r hen breg tros fryniau bro; Yn ei gwfl y canai gwynt Garol rhyw oes ddi gerrynt; Wynned ei wisg amdano Ag ewyn dw^r, neu 'i guawd o, Ac ar ei ais gwelwn grog Rwym o ruddaur mawreddog; Ac yn ei law 'roedd cain lên Ei dduwiol santaidd awen; Eithr hyd erwau'r llathr diroedd Ust rhyw ddwfn ddistawrwydd oedd. Ar wyneb y mur yno Y rhoddes drem hirddwys, dro; Niwliog darth i'w lygaid oedd, Lliw asur y pell oesoedd; A didlawd y dywawd o Er ei alar a'i wylo: I'w rawd oer ban elo'r dydd O lwyni'r Ystrad lonydd, A'i gweld hi, deg leuad hwyr, Ar ieuanc lwybrau'r awyr, Hiraeth wêl, trwy'r gwynt melyn, Ysbryd ag oes y Brawd Gwyn; A'r llys fu'n gartre llaswyr Liwir a gwawl oriog hwyr. "O redyn y dyffryn dir Eilwaith abadau elwir, Ac eilwaith bydd tinc wylo Rhyw osber hen ar draws bro; Daw yr hen offerennau O law'r bedd yn ôl i'r bau, A llefair hud o'r gell frau Felys araf laswyrau; A'r myneich glân, tan ganu, Gânt ddod, liw gwylanod lu, O dyweirch y Cwm diwair I oed â'r fwyn Forwyn Fair. "A phan bo'r hwyr ar ffin bro A nos-awel yn suo Clywir sôn ysbrydion brud, Is owmal darth, yn symud, A diweirllu yn darllen I ysig wy^r rhyw ddysg hen; Eilwaith ceir gwylio helynt Y dyddiau gwell, santaidd gynt, A gweld mil seintiau diloes Y byd aeth o wybod oes: Rhodiant o'r bedd marwydos Ar gaen niwl a lloergan nos. "Eithr ar neshâd toriad dydd Hwnt gwinau gant a gweunydd; Hud yr hwyr o'r neuadd dry, .Ac oer fydd cainc y Wyry. Y myneich dry'n goed maenol A'r abadau'n darthiau dôl; Try'r cannaid offeiriaid ffydd Yn gawn wrth neint y gweunydd; A'r deml freg dry'n gartre gwynt A chethrin ysgrech uthrwynt; A bydd curaw aflawen Ar ei chôr a'i hallor hen." Ar hyn yr abad a drodd, A'r caddug hwyr a'i cuddiodd; Ac nid oedd ond cw^yn y dail Hyd drofâu'r goetre fiwail Unwedd y sant fwynaidd sôn Ganai y Myneich Gwynion. Yna mi a ddihunais, Fel gwy^dd tan ddiofal gais Addfwyn wynt, hithau'r feddf nos Hyd dewddail y cwm diddos. Eithr swyn nas traethai'r synnwyr Oedd ar gêl awel yr hwyr Fel mil gosberau diloes Y byd aeth o wybod oes; A drych syn y murddyn maith Welwn fel mudan eilwaith. III Tramwyais yn hedd prim y boreddydd, Fin Teifi donnog, wydrog, dafodrydd; Ac yno daeth er gwên dydd - ysbryd oed Rhyfelau henoed a gwy^r aflonydd.          Eilwaith adfywiai dolur          Ieuenctid hen actau dur;          Ac yn y gwynt ganai gerdd          Gwingai anniddig angerdd. Yno tanodd gwelwn fynwent unig A llewych hiraeth i'w thalaith helig; A doi o ro y drymllyd drig - i'm bron Nodau dwysion rhyw fudandod ysig;          I'w herwau claf o hiraeth          O'i boen hir aml unben aeth;          A'r dewr o frad hir ei fro          Ddihanges i'r bedd yngo. Ar finion tyner y fynwent honno Rhwng melyn redyn roedd macwy'n rhodio; Heulog a dwfn ei lygaid o, - ac oed Rhyw ddawn henoed yn eu gwyrdd yn huno.          Yn ei drem 'roedd mwynder haf          Ac enaid ar ei geinaf;          Ac i'w lais islais glaslyn          A threbl hesg wrth arab lyn. Doedai a welir trwy goed y dolydd, Doedai hanes ei dadau dihenydd, Doedai a w^yr gwynt y dydd - a'r nifwl Chwery ym mhannwl ac ochr y mynydd.          Canys gwae y nosau gynt          Erys yng nghôl y corwynt;          A daw o'r hesg gyda'r hwyr          Hanes tu hwnt i synnwyr. Ac yna rhodiodd y macwy'n wridog I hendref nychlyd, oer y fynachlog; Ac ar ei llwydfur gwyrog - 'roedd esmwyth Chwaon diadwyth a chân odidog.          Oddi draw daeth torf lawen          Ar ei thaith tua'r porth hen;          Ar hyn y macwy a drodd,          A di oed wrthi dwedodd: "Mae rhyddid yr hen oesau mawreddog Ban gerddai hedd trwy'r dudwedd odidog? Mae y glew dramwyai glog, - a'r seintiau Gerddai ar greigiau rhuddaur a grugog?          Wele eu sorth achle sant          Yn adfeilion difoliant,          Mal duoer wedd teml dywell -          Pantheon poen aethni pell. "Ond cofia Teifi, ferch y gellïoedd, Lymder eu hanes a'u gwenfflam drinoedd, Canys fe chwardd drycinoedd-atgo 'u dig Yng nghwm anniddig rhwng y mynyddoedd.          Erys ar fin pob corwynt          Oriog oes Ap Tewdwr gynt;          A chân pob awel felys          Lwydd a rhawd yr Arglwydd Rhys. A'r dydd ar drywydd tros geyrydd gorwel A cheinciau irwydd fel gwreichion cwrel, I'r neuadd oer aml deyrn ddêl-o bell ddydd Hendre ddihenydd rhyw diroedd anwel.          Eilwaith y dewr Lywelyn,          Ar ei rawd trwy'r erwau hyn,          Dry gyda'i wy^r i gadw oed          Yn llonydd y gell henoed. Eithr pe cerddid brig yr ysig rosydd, A'r corwynt yno yn curo'r ceyrydd, Enaid wêl ddrych hefelydd - trem byddin Erwin, a thrin ar fron a tharennydd,          A bydd tros wyneb y bau          Gynhyrfus gaen o arfau;          A'r hoyw-wyr braisg, tarawan          O'u gleifiau dig lif o dân. Ac yna gwelir yr hen unbennau O'u herwau breiniol yn ffoi i'r bryniau O'r trinoedd a'r taranau,-athrist iaith Neithior anobaith ar eu hwynebau:          Eu gwlad o'u hôl fel ffagl dân          Yn y duwch adawan;          Yntau'r creulon estron w^r          Ogylch dry yn orchfygwr. Heddiw mae'r godidog dywysogion Is y gaen isod yn cysgu'u noson; Ond er enhuddo'r dewrion-bydd gofwy Eu hanes hwy fyth ar grwydr y suon.          Ac o'u teg feddau segur          Rhyw hud fflam gaiff Ystrad Fflur          A bydd ar awel y bau          Hirfaith atsain eu harfau." Yma y tawodd ei ymadroddion A'u hud hwyliog, mal y tau awelon O gaead frig coed y fron,-ar dorf aeth I hyfryd hiraeth wrth gofio'r dewrion.          Yna gwelais hwy'n cilio          I'r wawr aur ar fryniau'r fro,          Heibio i hen hud y bau-          Heibio hun ei hunbennau. IV Neithiwyr gwenlloer ddisglair nofiai'r nefoedd, Brudded a dwysed â breuddwyd oesoedd: Pob rhyw hud a goludoedd-dorrai'n gân Gywoeth o arian ar wig a thiroedd.          Hyfryd uwch y cwm difri          Casglai'r niwl delediw li          Liw pebyll rhyw wersyll wawn          Neu esgyll o farbl ysgawn. Gwelwn drachefn rhyw anhrefn o wynros, Gloywon wedd cerygl o winoedd ceirios Ac ar waun ddiddig a rhos-gwelwn ynn Ac aml dyddyn is eu cymyl diddos.          Ac ar y pellter arian          Lleuad oedd fel gelli dân,          A'i hambr hud ar gwm a bron          Dorrai'n ddewiniaeth dirion. Yna mi welwn godi o'r moelydd Eneidiau o'u hun, ar ddull dihenydd; A llawer hen awenydd-gyrchai'r tir O rug y gwyllt-dir a chreigiau gelltydd.          Pob un yn cerdded wedyn          Hyd ymyl swrth y deml syn,          Ar wedd anhymig freuddwyd          Addfwyn a lleddf, hen a llwyd. A hwy yn cerdded rhwng ifanc wyrddail, Drwy'r hwyr digymar, i oedfa'r adfail, Tros y ffriw daeth gwynt miwail,-gan roi maith Sidanog hoywiaith tros dwyn a gwiail.          Deuai pob cysglyd awen          O fedd oer canrifoedd hen;          Tros ennyd torrai'u seiniau          O'r mur breg yn furmur brau. Yna o'r tarthiau a'u haenau gwynion, I hud yr oror, codai yr awron Ddau yn dwyn nodau mwynion-prydferth oed Rhyw oesau henoed o fflur a swynion.          A than dangnef y nefoedd,          Isel lais eu sisial oedd          Megis peraidd, hafaidd hynt          Soniarus awen hwyrwynt. "Pa ryw waeth o phylodd pryd Achle y mynach nychlyd, Ac od yw cwsg wedi cau Oed ei hirion baderau? Ei Gred freg ai Ave gynt Ai laswyr oll giliesynt; Y Wyry a Phedr o'r tir ffodd A'i Wyliau yntau welwodd: Ar ei fin rhoed yr hinon Amliwiog, flodeuog don; Yntau frwd gorwynt y fro Uwch ei wyrdd gysgle chwarddo. "Ei hendrist neuadd gandryll Gwynfannai gwae yn nwfn gwyll, Ac yng nghôr ei sant Forwyn Wele tyf dail Tafod Wyn. "Er colli o'r gelli gân Holl wy^r y mentyll arian, Ni phaid rhos a phader rhydd Eglwysi'r deiliog laswydd; Ac yntau'r gosber ery Eto ar fron coetir fry, A chwardd ei glych rhydd a glas Hyd eurlawnt y coed irlas. Yn y twyni hyn tanom, Yn y drwch dywarchen drom, Hen unbennau a bonedd Y syn fud mewn dison fedd; Prifion rhyfel a helynt Ewynnog, ysgythrog gynt, Heddiw bedd di-gledd y glyn Yn ddi-drwst gaeodd drostyn. "Er edwi primas brodir Ni thau neint â'u chwerthin hir; Mwy dyred, fy ngem dirion, I oed fry tan goed y fron; Maer dewr bob un mewn hunell, A marw yw gwy^r garw y gell; O'u myned i drwm hunaw I'w hedd hir, mi wn na ddaw Angau i deml ieuengoed Cariad gwin is gwridog goed. "Yno i'r deml o fanwydd Dau o fwyn offeiriaid fydd; O berthi'r haf ebyrth rhos Dalant i Dduw y deilios; Yn hud yr hwyr cân roi tro I gangell fwsog yngo; Ac oedfa eu serch gydfydd A phader yr aber rydd; A thrwy'r demel ddihelynt Bydd nodau organau'r gwynt. Yn y gwy^dd ni bydd ar gwêl; Ond esmwyth seiniau dwsmel Glyw y byd o'r ddirgel bau, Ail dieithr drebl y duwiau; Yno fyth ysbrydion fom, A dryswaith o ddail drosom; Ac erys seiniau'n cariad Fel drysi ar lwyni'r wlad. "Myfi a'm merch a bîau A genir o berthi'r bau; Ac oed wen y dadeni Dramwyan hud drwom ni. Er trigo nghudd tan hudd hwyr Ein swyn fydd ar bob synnwyr." Yma tawodd y llafar ar siarad Ma1tae wynt blin yn llewin y lleuad; A cherrynt o dawch irad-a threm bres Yn araf wyres tros y dorf eurad. Eithr ysgawn fwyn allwynin Am ryw Ddafydd Gywydd Gwin Yn nwsmel yr awel oedd Ar y llennyrch a'r llynnoedd. V Gaeaf trwm ddaeth i'r cwm cau; Ym mhenyd ei wynt, minnau Dramwyais, tynnais at dan Llety o'r eiry arian. Cwrdd â llawen w^r henoed Yno ges, wrth dân o goed; A diail y doedai o, A'r rhewynt heibio'n rhuo: "Bûm innau trwy'r tir mirain Yng nghymun hud mud y main; Yn y bau roedd lleisiau lleddf Yn darllen brudiau oerlleddf, Ail oriog sw^n galaru O freuddwyd oer dyfroedd du; Ac yno rhyw w^r canwelw Arhoai dan frigau'r derw; Ei fantell chwyfiai wyntoedd A'i wedd yn null Myrddin oedd, Hithau y nos tros noeth nef Ei gandryll aethog hendref. "A'i leddf air galwodd i fod Oesau hen y freg Synod; Ac ar hyn rhyw dri gw^r oedd Yn tario ar y tiroedd Mal dison ysbrydion brau Cynnar haf y canrifau. "Ar un roedd delw'r trinedd, Gwisgiad dur ac esgud wedd; A'i darian, fel ei diroedd, Yn dolciog, ysgythrog oedd. Y llall oedd mewn mantell wen, Geined ag eiry gaenen; A'i lwyd fin, cynefin oedd A llaswyr y pell oesoedd. "Y trydydd trwy'r lawnt rodiai A'i drem oll fel mwynder Mai; Ei hirwallt crych, eurwyllt, crog, Donnai fel ffrwd adeiniog; Ac ar ei fant ramant ros I'w gariad wefus geirios. Ar hyn y dewin a drodd, A rhwydd i'r tri wy^r rhoddodd Dair o glych diwair a glas Wasgarai fiwsig eirias; Ac wedyn y gwynt gododd, A phawb o'r rhithiau a ffodd. "O'u myned o'r cwm unig I ryw oer, anghyffwrdd drig, Da y gwn fod nwyd y gerdd Yngo o hyd yn angerdd,- Yn hud ail i sw^n deilios Dan wynt pêr yn nyfnder nos; A chân y clychau hynny Yn y dud sant o hyd sy: Canant ar lif drycinau, Heibio i'r hen furddyn brau; Canant am atgo einioes Y byd aeth o wybod oes; Ac yno rhydd cân y rhain AIaw egyr Ein Plygain." Ynar gw^r breg oer ei bryd, Dawodd fel sw^n dyhewyd.

Hanes Dolgellau Dolgellau History